Afife Jale kimdir
Tiyatroya gönül vermiş, hayallerinin peşinden koşan ve ne değerine olursa olsun vazgeçmeyen, sahneye çıkmış birinci Türk Müslüman bayan, Afife Jale’nin hayat kıssasıdır.
Afife Jale… Türk Tiyatro Tarihi’ne ismini altın harflerle kazıyan birinci Türk Müslüman bayan ve evet, acı dolu bir ömrün akabinde gencecik yaşta ayrılmış dünyadan. Yeniden de “Beni acıyarak değil, düşünerek severek, kucaklayarak hatırlayın. Tiyatro varsa ben varım!” diyerek belirlemiş hayattaki yerini.
Herkesin hakikat kendine doğru! Tahminen de okuduğunuzda ona kızacak çok yer bulacaksınız; ancak evvel insanın iç sesi, sonra da yaşadığı devir ne çok şeyi etkiliyor. Kim bilir tahminen “Ben olsam…” diyeceksiniz pek çok yerde.
Bugün kendi yolunu kendi çizen, yok olacaksa da bir köşeye çekilmesini bilen Afife Jale’nin vefat yıl dönümü. Birincilerin yeri hepimizin hayatında olduğu üzere toplumda da özel elbette ve tartışmasız Onun yeri de çok özel.
O halde ruhun şad olsun, Afife Jale…
Çocukluğu ve eğitim hayatı
Afife, İstanbul Kadıköy’de, 1902’de, Methiye Hanım ve Hidayet Bey’in üç çocuğundan biri olarak dünyaya geldi. Orta halli bir ailenin çocuğuydu. Tabip Sait Paşa’nın da torunuydu. Kardeşleri Behiye ve Salah’tan başka bir çocuktu Afife; kendi başına buyruk, hayalleri peşinde koşmaya çok erken başlayacaktı.
Afife’nin çocukluk hayallerini daima tiyatro süsledi. İstanbul Kız Sanayi Mektebi’nde eğitim görüyordu; fakat aklı yeniden tiyatrodaydı. Lakin Türk ve Müslüman bayanların sahneye çıkması yasaktı. İşte tam da bu türlü bir vakit diliminde 10 Kasım 1918’de, Darülbedayi’nin tiyatro kursları için açtığı imtihana girdi.
Yasak hala devam ediyordu. Lakin Darülbedayi, Müslüman bayanların yalnızca bayanlara özel şovlarda yer alacağı gerekçesiyle açmıştı bu imtihanı. Elbette hayallerinde tiyatro sahnelerinden inmeyen Afife, bu imtihanı kazandı. Darülbedayi’ye kabul edilen 5 Müslüman bayandan biriydi…
Her şey hayallerine ulaşmak için
Afife, imtihanı geçen başka kız arkadaşıyla bir arada stajyer takımına alınmıştı. Fakat bir müddet sonra arkadaşlarından üçü, nasıl olsa hiçbir vakit sahneye çıkmasına müsaade verilmeyeceği gerçeği fikrine daha fazla dayanamadılar ve kursu bıraktılar.
Geride Afife ve Refika kalmıştı. Refika, suflör; Afife de mülazim artistlik (stajyer oyuncu) takımında devam etti. 1920’ye kadar oyunların provasına katıldı, lakin hiç sahneye çıkamadı.
Daha yeni başlamıştı. Maksadına kolay ulaşamayacağını biliyordu. Nasıl kolay olsundu ki? Daha evvel hiçbir Müslüman bayanı sahnede izlememişti. Lakin yeniden de inanıyordu. Bir gün o sahneye çıkacaktı…
Afife Jale’nin doğuşu
Afife, sabırla o anın, kendisine bahşedileceği günü bekliyordu…
Hüseyin Suat, “Yamalar” adlı oyunu sahneye koymuştu ve “Emel” karakterini Eliza Binemeciyan isimli bir yabancı oyuncu oynuyordu. Oyunun 13 Nisan 1919’da Kadıköy’deki Apollon Sineması’nda birinci gösteriminin yapılması bekleniyordu. Sonra bir gün Eliza’nın Paris’e gitmesi gerekti ve onun yerini dolduracak bir bayan oyuncu arayışına düşüldü. Bir imtihan düzenlediler; sonsuz isteği ve yeteneğiyle bu imtihanı kazanan kişi elbette Afife idi.
Jale takma ismini kullanarak birinci kere sahnedeydi Afife; göz dolduruyordu. Performansının akabinde beşerler neredeyse avurtları çatlayıncaya kadar alkışladılar onu. Gerçek bir sanatçı olmak için birinci adımını atmıştı. Başarmıştı Afife. Tarihe geçecekti; Afife, sahneye çıkan birinci Müslüman Türk bayanıydı. Artık Afife Jale olarak tanınacaktı…
Afife, bu geceyi, altı yıl sonra Refik Ahmet Sevengil’e şöyle anlatacaktı: “Hayatımda mesut olduğum birinci gece… Sanatın ruhuma verdiği hoş sarhoşluk içindeyim. O piyeste (Yamalar) hoş bir sahne vardır; ağlama sahnesi… Orada taşkın bir saadetle hakikaten ağladım… Alkış, alkış, alkış… Perde kapandı; açıldı, bana çiçekler getirdiler. Perde tekrar kapandı. Muharrir (Hüseyin Suat Bey) kuliste bekliyormuş; ben çıkarken durdu, alnımdan öptü: ‘Bizim sahnemize bir sanat fedaisi lazımdı; sen işte o fedaisin’ dedi.
Kaçmak ve kovalanmak ortasında bir yerde
Ancak bu sancılı bir sürecin başlangıcı da demekti tıpkı vakitte. Artık yeni bir ritüeli vardı Afife’nin; kaçmak ve kovalanmak…
Ertesi hafta Kent Tiyatrosu birinci defa polis tarafından basıldığında Afife “Tatlı Sır” oyunundaki rolü için sahnedeydi. Polisleri çok erken fark eden Ermeni bir oyuncu, Kınar Hanım, onu aldı ve bahçeye gerçek kaçırdı. Bu birinci seferdi ve kurtulmuştu. Lakin belirli ki son olmayacaktı. Bu baskınlar devam etti.
Tiyatro bir sefer daha basıldığında Afife bu defa “Odalık” isimli oyununu sahneliyordu. Çok memnundu. Fakat periyodun kurallarının gerekliliğine zıt düşen bir mutluluktu onunki. Bu kere de makine odasına kaçırılarak kurtarıldı Afife.
Ancak bu işin peşi bırakılmadı. Dahiliye Nezareti (İçişleri Bakanlığı) devreye girmişti. Arka arda düzenlenen birinci baskınlardan kurtulsa da, Afife, son baskında yakalandı. Babası da bu süreçte kızını kendini düşürdüğü durum sebebiyle evlatlıktan reddetti. Onun “kötü kadın” olduğunu düşünüyordu. Periyodun kültürel koşullarına bakılırsa, aslında tam da Afife’nin beklediği üzere davranıyordu herkes. Esasen ona takviye vermeyen babası da onu artık büsbütün terk etmişti işte.
Afife güç günlerin onu beklediğini bilse de üzülmüştü. Bu hüzünlü günlerin en elim armağanı şiddetli baş ağrılarıydı…
Darülbedayi’den ayrıldı
27 Şubat 1921’de, Dahiliye Nezareti’nin bir buyruğu ile belediye, Darülbedayi’nin idare konseyine 204 sayılı bildiriyi gönderi: “Müslüman bayanlar katiyen sahneye çıkmayacak”.
Bu bildiri sonunda Afife’nin fiyatlı misyonuna son verildi. Ne parası ne de kalacak yeri vardı ve gözü hala tiyatrodaydı. İçinde bulunduğu durumun ayırdına bile varamıyordu. Güya kanının akmasını sağlayan, ona yeterli gelen tek şey sahnede olmaktı ve ne yapıp edip bunun bir yolunu bulmalıydı.
Türk bayanlarına sahneye çıkma izni
Yaşadığı badireler onu çıkmaza soktukça baş ağrısı da giderek artıyordu. Hekimi morfinle tedaviyi uygun gördü ve Afife tedaviye başladı. Lakin bir mühlet sonra morfin onu ele geçirmişti; Afife, artık bir bağımlıydı.
Birkaç yıl sonra Burhanettin Tepsi Kumpanyası ile Anadolu’da sahneye çıktı. Akabinde Fikret Şadi’nin Ulusal Sahnesi’yle birçok kentte temsiller verdi.
Ancak hala özgür değildi doğal. 1923’te Cumhuriyet’in ilan edilmesiyle değişenler ortasında Türk bayanlarının sahneye çıkma yasağının ortadan kaldırılışı yazıyordu. Artık özgürdü Afife. Çekinmeden, korkmadan daima tiyatro yapabilirdi.
Ama bir yandan morfin bağımlılığı da devam ediyordu. Afife’nin sıhhati giderek bozuldu ve bu durum, onu en sevdiği şeyden uzaklara itmeye yetmişti. Bu bir savaşın acıklı sonu gibiydi…
Afife, Bakırköy Ruh ve Hudut Hastalıkları Hastanesi’nde tedaviye alındı.
Büyük aşk – birinci karşılama
Afife, 1928’de, Selahattin Pınar ile “bir bahar akşamı”, Kadıköy Kuşdili Çayırı’ndaki Hafız Burhan konserinde karşılaştı. Selahattin Pınar, Hafız Burhan’a tamburuyla eşlik ediyordu.
İkisi de şimdi 25’inde gencecik insanlardı ve birinci görüşte aşk sözcüğünün tam karşılığını yaşıyorlardı. Birbirlerine şöyle bir baktılar, “Daha evvelce neredeydiniz?” dediler ve evlenmeye karar verdiler.
1929’da evlendiler. Lakin bu evlilik, Afife’nin morfin bağımlılığı yüzünden 1935’te bitecekti.
Evlilik süreci
Oysa her şey çok hoş başlamıştı. İkisi de karşısındakine baktığında, kendi yansımasını görüyordu. O denli ki, ikisinin de gençliği acı ile kaplıydı. Evlenince içlerinde kalan ne varsa, hayatları boyunca boyunlarına astıkları halkaya işlenmişçesine yanlarından ayırmadıkları ne varsa işte, birlikte yapmaya başladılar. Keyifli olmanın bir yolunu arıyorlardı. Bir mühlet başardılar da aslında.
Kocası ona en hoş bestelerini çalar, Afife de gözlerinin içine bakarak dinlerdi. Ancak sonra yeryüzünde, onun hayatında tiyatronun boşluğunu dolduracak hiçbir sevginin olmadığını fark etti. Daha evvel tedavi hedefli kullandığı morfine dönmek tek deva üzere gelmişti ya da aslında tahminen eski bağımlılığı çok da eski değildi. Kocası, onun, bir gün uykuya çekildiği odasının anahtar deliğinden bakarken, damarına morfin enjekte ettiğini gördü. Hissedebildiği tek his merhamet olmuştu. Artık var gücüyle sevdiği bayanı hayata döndürmek için savaşmalıydı.
Selahattin Pınar, Afife için verdiği savaşta kendini birden morfinin tuzağına düşecekken buldu. Afife, bunu sevdiği adama yapamazdı ve ona: “Terk et beni!” diye yalvardı. “Yoksa sen de mahvolacaksın, bırak beni gideyim!” diyordu. Lakin kocası onu bırakıp gidemiyordu. Bu sancılı süreç bir 6 ay daha devam etti. Sonra sevdiceği, canının içi Afife’sini canından bir parçayı bırakırcasına bıraktı. Tahlil olur zannetmişti Afife. Meğer bu ikisi için de yavaş yavaş vefat demekti…
Afife, kimsesiz kalmış, parklarda yatıp kalkar olmuştu. Karnını ise, aş konutlarında doyuruyordu. Bu sırada da kocası en acıklı müziklerini yazıyordu Afife’sinin akabinde. “Nereden Sevdim O Zalim Kadını”, “Anladım Sevmeyeceksin Beni Seni Nazlı Çiçek” gibi müzikler daima Afife’den sonra kalbini dağlayan sonsuz acı ile yazılmıştı. Afife ise, bir yerlerde taş plaklardan duyduğu bu müziklere yalnızca gözyaşlarını akıtabiliyordu…
Afife Jale öldü
Afife, uyuşturucunun pençesinden kurtulamıyordu. Son yıllarında Darülbedayi’den arkadaşlarının yardımıyla Bakırköy Ruh ve Hudut Hastalıkları Hastanesi’ne yatırıldı. Artık neredeyse bir deri bir kemik kalmıştı.
24 Temmuz 1941’de, hastanenin morfinmanlar kısmında, hayata gözlerini kapadı. Şimdi 39 yaşındaydı. Yalnızdı, kimsesizdi ve bu sahiden onun seçtiği miydi?
Cenazesi Kazlıçeşme Kabristanı’na kaldırıldı. Çok az insan katılmıştı. Eşi de Afife’nin vefatının akabinde kendini uygunca paralar oldu. Besteleri daha da hicran yüklenmişti…
Afife Jale’nin ardından
Belki yalnız öldü; cenazesine çok az insan katıldı. Lakin sonra yıl 90’ları bulduğunda, onun anısını yaşatacak hoş adımlar da atıldı. Onun sahneye çıkmış birinci bayan olduğu gerçeği öylece tiyatronun göğsünde asılı duruyordu sonuçta.
1987’de birinci kere hayatını mevzu alan Afife Jale çekildi. 2008’de ise, Kilit isimli sinemada yer edecekti hayatı.
1997’de, Yapı Kredi tarafından Afife Tiyatro Mükafatları verilmeye başlandı.
Selahattin Pınar ile aşkları, 2003 üretimi Yüzyıl Aşkları: Afife ve Selahattin isimli belgeselde anlatıldı.
Ayrıca 2016’da, 20. Afife Tiyatro Mükafatları merasiminde, bugüne dek Muhsin Ertuğrul Özel Mükafatı ve Yılın En Başarılı Bayan Oyuncusu Ödülleri’ni almış 20 oyuncu, Afife Jale olarak poz verdi. Bu projeye Afife Jale’ye Hürmet ismi verildi.
Yaşadığı acı yüklü hayatın içinde, tutkularından vazgeçmeyen, lakin yanlışsız fakat yanlış geçtiği her yolun sorumluluğunu alan bir Afife Jale geçti bu dünyadan…
İyi ki…
Damla Karakuş
[email protected]
Not: Biyografisini okumak istediğiniz bireyleri lütfen bizimle paylaşın.
Instagram: biyografivekitap
