Vakanüvis
Batı kökenli müziğin ülkemize gelmesinin birinci işaretleri, evvelki yüzyılın sonlarında görülmüştü. Osmanlı tebasından kimi Ermeni ve Museviler, Amerika ve Avrupa’dan öğrendikleri müzik cinslerini İstanbul’a taşımışlardı. 19’uncu yüzyılın sonları ve 20’nci yüzyılın başlarında, tek tük caz denemeleri yapan birtakım Osmanlı vatandaşları da vardı. Paris’e gidip müzik öğrenen Levon Avidgor, yurda döndüğünde alto saksafon çalmaya başlamış, Pera’daki birtakım kulüplerde müziğini icra etmişti. Gido Kronfilt isimli Yahudi de Avrupa’da, orkestra şefliği üzerine eğitim aldıktan sonra İstanbul’da dersler vermeye başlamıştı. Lakin caz, hiçbir vakit geniş kitlelerin ilgisini çekmemişti.
Osmanlı yıkılır, Cumhuriyet kurulurken Avidgo ve Kronfilt’in ve daha öbür isimlerin Batı müziği kökenli müzik kısmında attıkları temeller, yeni idarenin bu müziğe sıcak bakmasıyla oldukça ilerleme kaydetmişti. Erken Cumhuriyet devrindeki neredeyse tamamı başarısız opera ve bale denemeleri, radyolardan klâsik Türk müziğinin yasaklanması, Batı usulü müziğe verilen abartılı takviye vb. uygulamalarla 1930 ve 40’larda yeni müzik tipi için her şey yolundaydı.
TÜRKİYE’NİN CAZLA İMTİHANI
Bu süreçte, cazla ilgili kıpırtılar da başlayacaktı. Kadıköy Halkevi’nde “Caz Resmi Geçidi” programları düzenleniyor, Robert Kolej mezunu Cüneyt Sermet isimli bir kontrbasçı, ülkenin birinci “caz triosu”nu kuruyordu. Sermet’in grubunda, Turhan Taner ve İlham Gencer yer almıştı. Müzik kümesi, “King Cole’vari” diye anılıyordu. Kümeye daha sonra Müfit Kiper, İsmet Sıral, Arto Haçaduryan ve Arif Mardin de katılmıştı. Periyotta görüş ayrılıkları da ortaya çıkmıştı. Kimi kümeler kendilerini “modern cazcı” olarak tanımlıyor, bu akıma uymayanları, “1920’lerin cazına takılıp kalmakla” suçluyorlardı. Başkaları de çağdaş stili, züppelerin icra ettiğini savunuyorlardı.
Demokrat Parti, muhafazakâr kesite yaslanarak iktidara gelmiş olsa da kültürelortamda, bu kısmın istekleri çabucak hiç karşılık bulamamıştı. ABD ile artan yakınlaşma ise kültürel temasların ağırlaşmasını sağlıyordu. 1951 yılında “Türk–Amerikan Derneği” kurulmuş, bu dernek İngilizce öğretmenin yanı sıra kültürel faaliyetler içine girmiş, bu çerçevede müzik tertipleri da düzenlemeye başlamıştı.
ABD IRKÇILIĞINI CAZLA KAPATMAYA ÇALIŞTI
Bu ortada, ABD’de ırkçılık tavan yapmıştı. Siyahi Amerikalılar pek çok ayrımcılığa maruz kalıyor, peşpeşe ırkçılık kökenli taarruzlar görülüyor, cinayetler işleniyordu. Bu noktada “Derin Amerikan Aklı” devreye girecek ve dünyaya, “ABD’de ırkçılık sorunu yok” imajı vermek için bir formül bulunacaktı.
Cazla yüklü olarak Afroamerikan vatandaşların ilgilenmesini dikkate alan ABD idaresi, Birleşik Devletler Enformasyon Dairesi üzerinden caz sanatkarlarını değişik ülkelere gönderip, “Bakın siyahi sanatkarlara bu türlü imkânlar tanıyoruz.” propagandasına başlamışlardı.
Bu furyada, ABD’nin yeni müttefiki Türkiye de programa alınmış, periyodun dünyaca ünlü caz sanatkarları ülkemize gelmeye başlamıştı. Dizzy Gillespie ve Quincy Jones, Türkiye’ye gelen birinci isimlerdendi. Süheyl Denizci ve Muvaffak Falay üzere Türk müzisyenler ise bu ünlülere sahnede eşlik etmişti.
Dönemde yaşanan 6-7 Eylül olayları ise Beyoğlu’ndaki birden fazla azınlıklara ilişkin cümbüş yerlerinin kapanmasına, sahiplerinin yurt dışına çıkmasına yol açmış, caz müziği de birebir yıl (1955) açılan Hilton Otel’de icra edilmeye başlanmıştı. Böylelikle, ABD’de aslında alt kültürün müziği olan caz, Türkiye’de icra edildiği yerlerin tesiriyle “sınıf atlamıştı.”
TÜRK SEYİRCİLER LOUİS ARMSTRONG’U ÇILDIRTMIŞTI
1959 yılında ise bir diğer ünlü isim, “Altın Trompetli” Louis Armstrong Türkiye’ye gelmiş, o da Hilton Otel’de konser vermişti. Ancak tertip bozuklukları gece uzunluğu devam etmiş, dinleyicilerin ham hışır hallerinin tesiriyle Armstrong, çatal kaşık seslerinden rahatsız olunca sahneyi terk etmiş, otel idaresi sahneye çıkmazsa 1 milyon dolar ödemesi gerektiğini söyleyince de çabucak 1 milyon dolarlık bir çek imzalamıştı. Louis Armstrong fakat, davetliler ortasında bulunan ABD Büyükelçisi’nin devreye girmesiyle tekrar sahneye dönmüştü.
Türkiye’deki “caz etkisi” Yeşilçam’da görülecek ve birçok Hollywood romantik güldürüleri ya da dramlarından uyarlama olan sinemalarda caz müzikleri kullanılacaktı. Tıpkı, 70’li, 80’li yıllarda arabeskte ünlenmiş isimlerin sinema çevirmesi üzere, 1950’lerde de caz müzikçileri sinemalarda rol almaya başlamıştı. Ayten Alpman, Hulki Saner bu isimlerden bazılarıydı. Ayrıyeten tango da bu üretimlerde kendisine yer bulmaya başlayacaktı.
Devlet elindeki radyo kanalıyla da cazın Türkiye’de sevdirilmesi için ağır gayret sarfedilmişti. İstanbul ve Ankara radyolarında çok sayıda caz programı düzenlenmiş, periyodun ünlü caz müzikçileri için özel yayınlara dahi yer verilmişti. Deniz Kuvvetleri bünyesinde de caza merak duyan gençler ortaya çıkmış, bunlardan Durul Gence bir küme kurmuş fakat askeri kimliğini saklamak için kümesine, “Somer Soyata ve Arkadaşları” ismini vermişti.
Ne var ki; bütün bu eforlar sonuçsuz kalacak, caz müziği Türkiye’de bir avuç, kendisine “elit” diyen kesim ortasında sıkışıp kalacak, hiçbir vakit geniş kitlelerin müziği olamayacaktı.
