Vakanüvis
Suyla paklık ortasındaki bağın kökenleri, tam olarak bilinmese de insanlık tarihi kadar eski olduğu iddia ediliyor. Ahmet Karamustafa, “Tanrının Kural Tanımaz Kulları” isimli kitabında, tarihin değişik evrelerinde “yıkanmamayı, pis kalmayı” bir hayat biçimi haline getiren ezoterik kimi kümeler ile dar kapsamlı kimi millet ögelerinden bahsetse de insanlığın ezici kitlesinin, suyla ve temizlikle ortası her vakit güzel oldu. Münasebetiyle paklığı kolaylaştıran eserler de her vakit revaçtaydı. Sabun da bu eserlerin başında geliyordu.
ESKİ MEDENİYETLERDE SABUN ÜRETİMİ BİLİNİYORDU
Tarihçilere nazaran, sabunun geçmişi 6, 7 bin yıl öncesine dayanmakta. Beşerler, gerek ferdî bakımda gerekse giysi ve etraflarını temizlemede topraktan, külden, kilden, bitkilerden ve hayvan yağlarından yararlanıyorlardı. Kelam konusu unsurlarda sodyum, potasyum, tuz ve yağ asitlerinin olması, bunların da kül ve suyla yansımaya girmesi sabunun, bugünkü fonksiyonunun benzerini görmesini sağlıyordu. Sümer yazıtlarında, sabunun tanımının olduğundan bahsedilmekte. Hititliler de sabun yapmayı biliyorlardı. Vakit içerisinde sabun, değerli bir ticaret unsuru haline geldi. Eski Mısır’da da hayvan ve zerzevat yağları ile alkalinli tuzdan sabun yapılıyordu. Eski Yunan ve Roma’da, bilhassa bayanlar sabun çeşitlerine büyük ilgi gösteriyorlardı. Yunanlılar, bedenlerini yağ ve killerle sıvadıktan sonra, kum ya da sünger taşı modülleriyle fırçalıyor ve kavisli metal bir aletle bedenlerinde oluşan tabakayı kazıyorlardı. Bunu, suya girerek yıkanma ve zeytinyağı ile yağlanma izliyordu. Romalılar’ın hamama özel bir değer vermeleri, buralarda sefahat alemleri düzenleyip uzun vakit geçirmeleri, paklık eserlerinin de çeşitlenmesine yol açmıştı.
Fenikeliler ile Galyalılar’da ise sabun değerli bir takas aracıydı. Keltler, hayvanî yağ ve bitki küllerinden ürettikleri sabuna “saipo” diyorlardı. Bu isim vakitle Batı lisanlarında yaygınlaştı ve sabunun ismi “soap” oldu. Araplar da, çok eski asırlardan itibaren sabun imalini biliyorlardı. İbrahim Okur’un “Temizliğin Tarihi” isimli kitabında anlatılanlara nazaran, Roma İmparatorluğu’nun yıkılmasıyla birlikte şatafatlı hamamlar da tarihe karışmıştı. Giderek ferdî paklık de ihmal edilir olmuştu. Kimi tarihçiler, Avrupa’yı kasıp kavuran veba salgınlarının sebepleri ortasında halkın beden ve giysi paklığını inanılmaz ölçülerde ihmal edişlerini de sayarlar. Durum bu türlü olunca paklık eserleri bölümü de uzun müddet bir ilerleme gösteremedi.
ORTALIK MAKUS KOKUNCA PARASIZ SABUN DAĞITILMAYA BAŞLANDI
Avrupa halkları, 17 yüzyılda bile hala şahsî paklığa karşı isteksizdi. Yeniden de sabun üretimi devam ediyordu. Lakin geniş yığınların paklık konusundaki sıkıntılı hali şuradan da muhakkak ki, sabun “lüks tüketim maddesi” sayılıyordu. İngiltere’de sabun üretim inhisarı, birkaç kişinin elindeydi. Kral, üretim monopolünü yüksek meblağlarla satarlardı. Münasebetiyle sabunun fiyatı yükseliyordu. Devlet de yüksek fiyatlı bir eser diye, sabun vergilerini yüksek tutunca sabun neredeyse kıymetli taşlar üzere alınıp satılan bir emtiaya dönüşüyordu. Durumun giderek kötüleştiğini gören İngiliz idaresi, “Halk Hamamları ve Yıkanma Meskenleri Hareketi” başlattı. Sabundaki vergiler kaldırıldı. Halka açık yıkanma meskenlerinin sayısı süratle artırıldı. Bu meskenlere devlet tarafından fiyatsız sabun verilmeye başlandı. Birebir yıllarda Amerikan kolonilerinde de, halkın rahatça ve fiyatsız yıkanabilmeleri için yıkanma konutları kurulmaya, paklık materyalleri fiyatsız dağıtılır oldu.
HİNTLER’İN LOKAL PAKLIK ESERİ “CHAMPO”SU ŞAMPUAN OLDU
Bir yandan da kimya alanında yaşanan gelişmeler sonucu, sabun üretimi bilimsel prosedürlere de kavuşuyordu. Yeni yeni kimyasal formüllerin bulunmasıyla birlikte, daha kolay köpüren, daha hoş kokan sabunlar yapılmaya başlanacaktı. Buhar makinesinin icadı, akabinde ulaşımda trenin kullanılmasıyla ise üretilen sabunlar, çok uzak yerlere ulaştırılabilir hale gelecekti. Öte yandan, aslında Eski Mısır’dan bu yana bilinen şampuan üretimi de, 20’nci yüzyılın başlarından itibaren endüstriyel bir özellik kazanmıştı. Eski Mısırlılar’ın, saçlarını sitrik asitle yıkadıkları biliniyordu. Tarihi süreçte birçok ulus da toz sabun ve kimi kimyasal sıvılar ile suyun karıştırılmasıyla şampuan gibisi eserleri kullanıyorlardı. İngilizler, sömürgecilik için bulundukları Hindistan’da, yerli halkın bilhassa saç paklığında Hintçe “champo” dedikleri sıvı sabunu kullandıklarını görüp, bunu üretmeye başlamışlardı. Bu deyiş, İngilizce’yi kullanan milletlerde de yaygınlaştı. Geçen yüzyılın başlarından itibaren de şampuan, çok çeşitli kimyasal formüllerle değişik saç özelliklerine nazaran üretilir oldu. 1900’lerin birinci çeyreğinde ise deterjan alanında araştırmalar ağırlaşmış, bir müddet sonra da sabunun sert sularda sıkıntı köpürmesinden kaynaklanan meseleler, bu yeni eserle ortadan kalkmıştı.
OSMANLI MİS ÜZERE KOKARDI
İslam dininin paklığa verdiği değerde ötürü, Müslüman topluluklarda yıkanma, üst baş ve etraf paklığı konusunda pek sorun yaşanmıyordu. Emeviler, Abbasiler, Selçuklulular ve daha pek çok İslam toplumunda lisanlara destan hamamlar vardı. Meskenler tertemizdi. Giysi kuşamda paklığa de büyük ehemmiyet verilirdi. En az yıkanan bir Müslüman bile, hiç olmazsa haftada bir gün, Cuma namazı öncesi ibadet motivasyonu da olan banyosu yapardı. Birebir durum Osmanlı İmparatorluğu’nda da vardı. Osmanlı’da sabun sanayisi büyük bir bölümdü. Çok fazla sayıda sabun çeşidi vardı. Fes, paşa, Arap, leke, kara, Kandiye bunlardan bazılarıydı. Padişahlar, sabun bölümüne ehemmiyet verirler, halkın sabuna basitçe ulaşabilmesi hedefiyle sık sık piyasayı düzenleyen kanunnameler yayınlarlardı.
Osmanlı’da en fazla zeytinyağlı sabunlar tercih edilirdi. Batı Anadolu, İstanbul Adalar, Şam, Halep ve Namlus’tan gelen zeytinyağı kullanılır, üretim de en fazla Midilli, Girit, Ayvalık, Edremit ve İzmir’de gerçekleşirdi. İmparatorlukta sabun üretimi çok ilerlemiş, sık sık deneysel çalışmalar yapılır olmuştu. Bugün bile kullandığımız “meyve sabunları” bu türlü araştırmalar sonucunda 300 yıl evvel bulunmuştu. Meyve esanslı sabunlar, hem paklık hedefiyle hem de süs eşyası olarak kullanılıyordu. Meyve sabunları genç kızların çeyizlerine konulur, üst seviye devlet vazifelileri ziyaretçilerine bu sabunlardan armağan ederdi.
