Vakanüvis
Sivrisineklerin verdiği rahatsızlık, yazın balkon ya da bahçede otururken sevimsizce insanları sokmalarıyla hudutlu değil. Ekolojik kurallar, günlük hayat pratiği ve kâfi ölçüde sivrisinek bir ortaya geldiğinde, işler ziyadesiyle trajikleşebiliyor. Bu trajik öykünün ismi da sıtma, Batı’da bulunan ismiyle ise “kötü hava” manasında malarya.
SITMADAN YILDA 300 BİN KİŞİ ÖLÜYOR
Hastalık, sivrisineklerin “Anofel” çeşidinin dişi olanlarından yayılıyor. Hastalığın ortaya çıkıp yayılabilmesi için ortamın nemli ve sıcaklığın en az 16 derece olması gerekiyor. Sıtma mikrobu taşıyan sivrisinek, sağlam birisini sokunca, sıtma parazitlerini ona aşılamış oluyor. Kuluçka müddeti 9 ile 17 gün ortasında değişen sıtma, sinsi bir halde ilerleyip kemik ilikleri, dalak, beynin ince damarları ve karaciğere yerleşiyor. Sıtmalı hasta zayıflıyor, kol ve bacakları inceliyor, karnı şişerek biçimsiz bir imaj alıyor. Sıtma; hala enfeksiyon hastalıklarına bağlı olarak gelişen, vefat nedenleri ortasında dünyada beşinci, Afrika’da ise ikinci sırada. Nijerya başta olmak üzere Batı Afrika ülkelerinde sıtma hastalığı uzunluk gösteriyor. Hastalık sebebiyle yılda 300 bin kişi hayatını kaybediyor.
SITMA, ÇOK SAYIDA MEDENİYETİN SONUNU GETİRMİŞTİ
2016 Ahmet Yesevî Yılı Milletlerarası Sempozyumu’nda sıtmayla ilgili bir bildiri sunan Dr. Ümmügülsüm Candeğer’in verdiği bilgilere nazaran, tarihçilerin kimileri, sıtmanın Hitit ve Grek uygarlıklarını yok ettiğini kabul ediyor. Birtakım tarihçiler ise bu kadar toptancı olmasalar da kimi Mezopotamya medeniyetleri ile hassaten Eti ve Asurlular’ın yıkılışında, sıtma salgının çok büyük tesiri olduğu görüşünde. Antik Mısırlılar da sıtmaya çok fazla kurban veren toplumlardan bir oburu. İzmir’deki Efes Antik Kenti ise varlığını sıtmaya borçlu. Büyük İskender’in Generali Lysimakhos vaktinde Efes’te var olan liman, vakitle bataklığa dönüşünce ortamda çoğalan sivrisinekler, sıtmaya yol açmıştı. Vali Lysimakhos, limanı temizlemektense yeni bir kent kurmanın daha az maliyetli olacağını düşünerek bugünkü Efes Antik Kenti’ni inşa ettirmişti. Ancak halk, Artemis Tapınağı’ndan ayrılmamak için yeni kente yerleşmek istememişti. Bunun üzerine Lysimakhos, kentin su kanallarını kapattırıp, askerlere buldukları bütün çöpleri sokaklara boşaltmalarını emretmişti. Sonunda kent pis su ve çöp altında kalınca da halk daha fazla direnemeyecek ve Efes’e taşınacaktı.
20 BİN ASKERİMİZ SITMA YÜZÜNDEN ŞEHİT OLDU
Bizim tarihimizde de sıtma salgınları, Osmanlı’nın son periyotları ile Cumhuriyet’in birinci yıllarında sıklıkla görülmüştü. Meşrutiyet periyodunda; pirinç üretimini arttırma çalışmaları, beraberinde sıtma salgınını da getirmişti. Sıcak bölgelerdeki sulak alanlarda yapılan çeltik üretimi, salgın için uygun bir ortam sağlamıştı. Meclis-i Mebusan sık sık sıtma hastalığı ile gayret konusunda yasal düzenlemeler yapmıştı. Salgın, tarım bölgeleriyle de hudutlu kalmıyor, kentlerde, okullarda, askeri birliklerde de görülüyordu. Balkan Savaşları ve I. Dünya Savaşı yıllarında tüm cephelerde 20 binden fazla askerimiz, sıtma salgınlarında şehit olmuştu. Bilhassa Hicaz, Irak, Yemen vb. sıcak bölgelerden dönen askerler, hastalığın doğal taşıyıcısı üzere olmuştu.
BİR ORTA ÜLKE NÜFUSUNUN YARISI SITMALIYDI
İmparatorluk yıkılıp, Cumhuriyet kurulduğunda da sıtmayla ait makus talihimiz değişmemişti. Yeni rejimin bilhassa birinci periyotlarında, nüfusun yüzde 50’sinin sıtmaya yakalandığı yıllar olmuştu. Sıtmanın en yaygın görüldüğü bölgeler ise Ankara, Balıkesir, Denizli, Mardin, Adana, Mersin, Silifke, Diyarbakır, Ergani, Bismil ve Çermik’ti. Bu ağır tablo nedeniyle yeni idarenin sıhhatte ele aldığı birinci mevzu sıtmayla çaba olmuştu. 1925’te İstanbul Bakteriyolojihanesi’nde tabipler kursa alınmış, 1926’da da “Sıtma Çabası Kanunu” çıkarılmıştı. Yeniden birebir yıllarda Almanya’dan sıtma uzmanları getirilerek, Türkiye’deki sivrisinek çeşitleri tespit edilmeye çalışılmıştı. Bu çalışmalar sonucunda, Adana’da bir Sıtma Enstitüsü kurulması fikri ortaya atılmış, 1928’de enstitü faaliyete başlamıştı. Bu birinci devir sıtmayla uğraş çalışmaları, hastalığın bir modül geriletilmesini sağlamıştı.
DDT BULUNUNCA SITMA GERİLEDİ
Ancak İkinci Dünya Savaşı yıllarında, sıtma yine yaygınlaşmaya başlamıştı. O yıllarda toplumun yüzde 40’ı sıtmalıydı. Bu ortada, dünyadaki sıtmayla gayret çalışmaları hızlanmış ve çok güçlü bir sinek, böcek öldürücüsü olan DDT (Dikloro Difenil Trikloroethan) bulunmuştu. DDT’nin keşfi, sıtmayla uğraşta kıymetli ilerlemeler sağlanmaya başlanmıştı. Lakin yalnızca bu ilaçla yetinilmemiş, 1945 ve 46’da sıtma ile çaba için kapsamlı kanunlar çıkarılmıştı.
Kanunlar hayli kapsamlıydı. Buna nazaran; sıtmalı bölgelerde sivrisineklerin üreyebilecekleri konut, bağ, bahçe, çeltik ve sulu tarla, fabrika, su bentleri ve arkları üzere yerlerin kurutulması konusunda sıtma savaş grupları karar verirse oradaki vazifeliler ve etraftaki vatandaşlar bu işleri vaktinde yapmak zorundaydılar. “Küçük Sây Ödevi” ismi verilen bu uygulamayla 18 – 60 yaş ortası sağlıklı erkekler, devlet görevlilerin talimatı doğrultusunda sayla (çalışma) mükelleftiler. Kanun gereğince sıtmalı bölgelerde, sıtma kaynaklarının kurutulmasında bölgede yaşayan erkekler, en az 5 gün bedenen çalışmak zorundaydı. Bedenen çalışamayacaklar ise yevmiye hesabıyla bu işin parasını öderlerdi. Misyonlarını yerine getirmeyen memurlar ve vatandaşlar, 2 aya kadar mahpusla cezalandırılıyorlardı. Devlet tarafından fiyatsız dağıtılan sıtma ilaçlarını satan, stoklayan ya da yurt dışına çıkarmaya çalışanlara verilecek cezalar ise yürürlükteki ceza kanunlarının ilgili unsurlarına göreydi ve daha ağırdı. İstatistikî bilgiler, bu tedbirlerin olumlu sonuçlarını ortaya koymuştu. Uğraş o kadar faaldi ki, sıtmaya yakalananlar süratle sıhhatine kavuşuyor, kronik sıtmaya tutulanların sayısı da süratle geriliyordu. Buna nazaran, 1945’de 120 bin olan hadise sayısı 1946’da 80 bine, 1947’de ise 20 binin altına düşmüştü.
